ENERJİ HUKUKU
GENEL OLARAK
Teknolojik gelişmelerin ürünü olan araçlar ve makineler zamanla ihtiyaca dönüşmüştür. Örnek vermek gerekirse motorlu taşıtlar, elektrikle çalışan makineler ve aletler de dâhil bireysel faaliyetlerden endüstriyel faaliyetlere kadar hayatın her alanında enerjiye ihtiyaç duyulmaktadır. Artan nüfus ve gelişen teknolojiye bağlı olarak enerjiye duyulan ihtiyaç da artmaktadır. Bu ihtiyaçların karşılanması için çeşitli enerji kaynaklarından enerji üretimi, enerji santrallerinin kurulması, arazi tahsisi, enerji alım, satım ve dağıtımı, ihracatı ve ithalatı, enerji şirketlerinin kurulması, devri, enerji yatırım teşvikleri, bayilik, taşıma gibi birçok işlem ve ilişkilerin varlığı gerekir. Her bir enerji kullanımına ilişkin iş ve işlemleri düzenleyen, enerji kullanımını vergilendiren kurallar, özellikle Türk hukuk sisteminde enerji mevzuatına ilişkin temel düzenlemeler en yaygın kullanılan enerji kaynakları dikkate alınarak belirlenmiştir. Enerji üretimi ve tüketimi aynı zamanda bir ticari faaliyeti de ifade ettiği için bu tür faaliyetler enerji piyasasını oluşturmuştur.
Türk hukuk sisteminde enerji hukuku ikincil düzenleme şeklinde tüzük, yönetmelik, yönerge tebliğ, karar ve tavsiye şeklindeki düzenlemelerden oluşur. Ülkemiz enerjide dışa bağımlıdır. HES’ler, rüzgâr ve güneş enerjileri kullanılarak bu bağımlılık azaltılmaya çalışılmaktadır. Petrol, doğal gaz gibi yenilenemez enerji kaynaklarının temini için yabancı ülkelerle çeşitli anlaşmalar yapılmaktadır. Satın alınan bu enerji kaynaklarının ülke içinde dağıtımını yapmak için gerekli düzeneği kuran ve dağıtımını yapan şirketlerin işlemleri hukuk kurallarıyla düzenlenmiştir.
Enerji hukukuna ilişkin mevzuat incelendiğinde bu alana özgü özel hukuki düzenlemeler; Elektrik Piyasası Kanunu, Doğal Gaz Piyasası Kanunu, Petrol Piyasası Kanunu, Sıvılaştırılmış Petrol Piyasası Kanunu ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun ve İlgili Yönetmeliklerdir. Türk hukukunda enerji piyasası bağlamında elektrik, petrol, doğalgaz, LPG piyasalarına paralel bir düzenleme getirilmiştir. Öte yandan enerji piyasasında elektrik enerjisinin üretimi ve dağıtımı, enerji şirketinin kurulması, devri gibi atılan her adım yeni bir hukuki işlem olarak nitelendirilebilir. Bu bakımdan enerji hukukunun uygulama alanı çeşitlidir.
ELEKTRİK PİYASASI DENETLEME KURULU(EPDK)
Elektrik Piyasası Kanunu ile kurulan Enerji Piyasası Denetleme Kurulu tüzel kişiliği haiz, idari ve mali özerkliğe sahip bir kuruluştur. EPDK enerji piyasasını düzenlemektedir. Kurum enerji piyasasına ilişkin iş ve işlemleri denetlemek, düzenlemek ve enerji piyasasının kanuna uygunluğunu sağlamakla görevlidir. EPDK genel olarak elektrik, doğalgaz, petrol ve LPG piyasalarına ilişkin düzenleme ve denetim yapma yetkisine sahiptir.
ELEKTRİK PİYASASI KANUNU
Elektrik Piyasası Kanunu elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreye uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösteren, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik piyasasının oluşumunu ve bu piyasada tarafsız ve bağımsız bir denetim ve düzenleme yapmayı amaçlamaktadır.
Lisans Almak Koşuluyla Yürütülebilecek Enerji Piyasası Faaliyetleri
Kanunun 2. Maddesinde lisans almak koşuluyla yürütülebilecek elektrik piyasası faaliyetleri belirtilmiştir. Buna göre;
-Elektrik enerjisi üretimi, iletimi, dağıtımı
-Toptan ve perakende satışı,
-Piyasa işletim faaliyeti,
-İthalat ve ihracat faaliyeti için lisans almak gerekmektedir.
Piyasada faaliyet gösterecek tüzel kişilerin limitet veya anonim şirket olarak kurulması ve anonim şirketlerin sermaye piyasası mevzuatına göre borsada işlem gören paylarının nama yazılı olması şarttır.
Piyasada faaliyet gösteren tüzel kişilerin uymaları gereken usul ve esaslar EPDK tarafından çıkarılan yönetmelikle düzenlenir. Lisanslar en çok kırk dokuz yıl için verilir. Lisans sahipleri lisans alma, lisans tadili, yıllık lisans bedelleri gibi ödemeleri kuruma yapmak zorundadır. Bunun gibi birçok lisansa ilişkin lisansın verilmesi, tadili, sona ermesi, uzatılması lisans kapsamındaki hak ve yükümlülükler gibi usul ve esaslar yönetmelikle belirlenir.
Ön lisans
Elektrik piyasasında üretim faaliyeti gerçekleştirmek üzere kuruma başvuran tüzel kişiye üretim tesisi oluşturmaya başlamak için gerekli izin, ruhsat, onay gibi belgeleri alması ve üretimin yapılacağı araziyi tahsis edebilmesi için EPDK tarafından belirli süreliğine ön lisans belgesi verilir. Ön lisansın verilmesi, iptali, uzatılması, tadili gibi ön lisans kapsamındaki usul ve esaslar da kurum tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.
Üretim Faaliyeti
Elektrik enerjisi piyasasında üretim faaliyetini kamu ve özel sektör şirketleri ile sanayi bölgeleri şirketleri gerçekleştirebilir. Üretim şirketleri aldıkları lisansa bağlı olarak kurum tarafından belirlenen kotayı aşmamak kaydıyla elektrik enerjisi veya kapasitesi satın alabilirler, tedarik şirketlerine, serbest tüketicilere ve hat tesis ettiği kişilere toptan veya perakende olarak elektrik enerjisi veya kapasitesi satışı yapabilirler. Lisansa bağlı olarak gerçekleştirilen üretim faaliyetlerine ilişkin usul ve esaslar kurum tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.
İletim Faaliyeti
Elektrik enerjisi piyasasında iletim faaliyeti lisansa bağlı olarak münhasıran TEİAŞ tarafından gerçekleştirilir. TEİAŞ Elektrik Piyasası Kanunu ile belirlenen faaliyetler dışında başka faaliyetlerde bulunamaz. TEİAŞ’ın faaliyet kapsamı, hak ve yükümlülükleri anılan kanun ile belirlenmiştir.
Dağıtım Faaliyeti
Dağıtım şirketleri lisansları kapsamında belirlenen bölgelerde dağıtım faaliyeti gösterir. Bu bölgelerde perakende olarak tüketiciye sunulan elektrik enerjisi dağıtım hizmetinin eksiksiz gerçekleştirilmesi için, sayaçların takılması, dağıtım tesislerinin kurulması, işletilmesi ve onarımı ile dağıtım hizmetlerinin eksiksiz yerine getirilmesi için gerekli teçhizatı sağlar. Faaliyet yürüttüğü dağıtım bölgesindeki talep tahminlerini TEİAŞ’a bildirir. TEİAŞ bu bildirimleri dikkate alarak gerekli tedariki sağlar. Dağıtım şirketleri başka faaliyetler yürütemezler. Dağıtıma ilişkin uygulamalarda usul ve esaslar kurum tarafından çıkarılan yönetmelikle düzenlenir.
Toptan ve Perakende Satış Faaliyetleri
Dağıtım şirketinin görevli olduğu perakende satış faaliyeti tedarik şirketi tarafından yerine getirilir. Tedarikçi şirket tüketici sıfatını haiz olduğu halde başka tedarikçilerden elektrik enerjisi sağlayamayan tüketicilere lisansı kapsamında perakende elektrik satışı yapan son şirkettir. Toptan ve perakende satış faaliyetlerinde usul ve esaslar Elektrik Piyasası Kanunu ve bu kanuna dayalı çıkarılan yönetmelikle belirlenir.
Piyasa İşletim Faaliyeti ve EPİAŞ
Elektrik piyasalarının organize olarak toptan işletilmesini sağlayan ve düzenleyen TTK’ye ve özel hukuk hükümlerine tabi olan Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi kurulmuştur. EPİAŞ’ın faaliyet alanları ile hak ve yükümlülükleri anılan kanunda belirtilmiştir. EPİAŞ piyasa işletim lisansı kapsamında faaliyet gösterir. Buna göre enerji piyasasına ilişkin uluslararası alanlarda yapılan çalışmalara katılır, piyasa işletim tarifesi belirleyerek kuruma sunar.
İthalat ve İhracat Faaliyeti
6446 sayılı kanunun 12. Maddesi uyarınca; Elektrik enerjisi ve/veya kapasitenin uluslararası enterkoneksiyon şartı oluşmuş ülkelere ihracatı, tedarik lisansı sahibi şirketler ve üretim şirketleri tarafından, Bakanlığın uygun görüşü doğrultusunda, bu Kanun ve ikincil mevzuatı uyarınca Kurul onayıyla yapılabilir. Buna göre bir şirketin elektrik ithalat ve ihracat faaliyetlerinde bulunabilmesi için kapasitesinin buna elverişli olması ve tedarik lisansına sahip olması gerekmektedir. Bu koşulları sağlayan tedarik şirketi veya üretim şirketi Bakanlığın olumlu görüşü ve Enerji Piyasası Kurulu’nun onayıyla ihracat ve ithalat yapabilir.
Lisanssız Yürütülebilecek Faaliyetler
Lisansa gerek olmaksızın yürütülebilecek elektrik üretimine ilişkin faaliyetler kanunda sayılmıştır. Lisana alma ve şirket kurma muafiyeti bulunan faaliyetler;
-İletim ve dağıtım sistemiyle bağlantı kurmayan üretim tesisleri
-Kurulu gücü azami megavatlık yenilenebilir enerji kaynaklarıyla üretilen enerji üretim tesisi
-Belediyelerin katı atık ve arıtma tesislerinde kullanılmak için kurulan elektrik üretim tesisi,
-Ürettiği enerjiyi dağıtım veya iletim sistemlerine bağlamadan doğrudan kendisi kullanan ve tüketim limiti sabit olan yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesisi. Güneş enerjisi santrali, rüzgâr enerjisi santralini kendisi kullanmak üzere inşa eden kişiler bu kategoridedir.
-Sanayi tesisleri, tarımsal amaçlı sulama tesislerinde kullanılmak üzere bağlantı sözleşmesinde uygun olarak yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesisi
Şirketlerin Denetimi ve Yaptırımlar
Elektrik dağıtım şirketinin dağıtım faaliyeti dışındaki elektrik piyasasında faaliyet yürüten şirketlerin denetimini 6446 sayılı kanun uyarınca Enerji Piyasası Denetleme Kurumu tarafından adı geçen kanundaki usul ve esaslar çerçevesinde yapılır. Elektrik dağıtım şirketlerinin denetimini Bakanlık veya Bakanlığın denetim yetkisini devrettiği ihtisas sahibi kurumlar yerine getirir. Bakanlık tarafından yapılan denetleme sonucunda Bakanlık denetim raporu hazırlayıp Kuruma sunar. Denetleme sonucunda tespit edilen usulsüzlüklerle ilgili gerekli yaptırımlar kurum tarafından, kanunun öngördüğü şekilde uygulanır.
DOĞALGAZ PİYASASI KANUNU
Doğalgaz Piyasası Kanunu da Elektrik Piyasası Kanunu’nda olduğu gibi enerji üretim, iletim, dağıtım, ithalat ve ihracat faaliyetlerine ilişkin hukuki düzenlemeler ile denetim ve yaptırıma ilişkin hükümler içermektedir.
Doğalgaz piyasasında faaliyet göstermek isteyen tüzel kişilerin de anonim şirket veya hisselerinin tamamı nama yazılı olmak koşuluyla limitet şirket olmaları gerekmektedir. Öte yandan faaliyet alanına ilişkin olarak kurum tarafından lisans verilmiş olmalıdır.
İthalat Faaliyeti
Türkiye doğalgaz enerjisinde dışa bağımlı bir ülke olduğu için doğalgaz piyasasında yürütülen ana faaliyet doğalgaz ithalatıdır. Doğalgaz ithalatı yapmak için kurum tarafından ithalat lisansı alınması zorunludur. İthalat lisansı almak isteyen şirket, kurum tarafından her sene belirlenen oranı kadar miktarı beş yıl boyunca depolama imkânına sahip olduğunu kuruma garanti ve taahhüt etmelidir. Yapılacak her ithalat faaliyeti için ayrı ayrı lisans alınır. İthalatçı şirketin depolama yükümlülüklerine ilişkin usul ve esaslar kurul tarafından belirlenir.
Üretim Faaliyeti
Doğalgaz üretim faaliyeti esasen doğalgaz piyasası faaliyeti kapsamında değerlendirilmez. Üretim faaliyeti Petrol Kanunu’na göre yapılır. Arama ve işletme ruhsatları Petrol İşleri Genel Müdürlüğü tarafından verilir. Doğalgaz üretim faaliyetinde bulunmak isteyen şirketler tür koşulunu sağlamakla birlikte bu ruhsatlara da sahip olmalıdırlar. Üretim şirketleri ürettikleri doğalgazı ilgili lisansı almış olmak koşuluyla satabilirler, ithalatçı şirketlere, dağıtım şirketlerine veya serbest tüketicilere pazarlayabilirler.
İletim Faaliyeti
İletim faaliyetinde bulunmak isteyen şirketlerin kurumdan iletim lisansı almaları zorunludur. Lisans kapsamında iletim şirketleri sorumlu oldukları hatlarda gaz iletiminin güvenli, verimli ve en az maliyet ile sağlanması için her türlü tedbiri almakla ve şebekeye bağlanmak isteyen kullanıcıları şebekeye bağlamakla yükümlüdür. İletim şirketleri iletim faaliyetini sağlamak üzere ithalatçı, ihracatçı ve üretici şirketlerle taşıma sözleşmesi akdeder.
Depolama Faaliyeti
Doğalgazı depolama faaliyeti için kurumdan lisans almak zorunludur. Depolama lisansı kapsamında şirketler depolama için gerekli teknik ve ekonomik yeterliliğe sahip olmak, depolama kapasitelerinin tarafsız ve eşit bir şekilde yerine getirileceğini taahhüt etmek zorundadırlar.
Toptan Satış Faaliyeti
Toptan satış faaliyetinde bulunacak şirketlerin kurumdan toptan satış lisansı almaları zorunludur. İlgili şirket kurumdan lisans almak için, doğalgazı temin edeceği yer, doğalgaz satışının gerçekleşeceği koşullar, depolama kapasiteleri gibi hususlarda bilgi ve garanti vermelidirler. Toptan satış şirketlerinin ithalat yapabilmesi için ayrıca ithalat lisansı almaları da zorunludur. Öte yandan ithalat lisansı bulunan şirketlerin toptan satış yapmak için toptan satış lisansı almalarına gerek bulunmamaktadır.
Şehir İçi Dağıtım Faaliyeti
Enerji Piyasası Kurumu tarafından belirli bir süreliğine doğalgaz dağıtımının yapılmasını sağlama için ihale açılır. İhaleyi kazanan şirkete doğalgaz şebekesinin mülkiyeti de dâhil kurum tarafından belirlenecek lisans süresi için dağıtım hizmetini yürütme görevi verilir. Şirket dağıtım faaliyetini gerçekleştirmeye yetkili şirket olur. Bu şirket dağıtım şebekesini dağıtım lisansı süresi sona ermeden başka bir şirkete satabileceği gibi kurumdan dağıtım lisansı süresinin uzatılmasını da isteyebilir. Kurum hizmetin kalitesini, ekonomik ve teknik yeterliliği ve ilgili mevzuatın aradığı diğer koşulları dikkate alarak uzatıma ilişkin bir karar verir. Dağıtım şirketi kurum tarafından kanunun öngördüğü usul ve esaslara göre denetler ve gerekli yaptırımları uygular.
Denetim ve Yaptırımlar
Doğalgaz piyasasında faaliyet gösteren şirketlerin denetimi ve gerekli yaptırımların uygulanması Elektrik Piyasası Kurumu tarafından ilgili mevzuatta öngörülen usul ve esaslara uygun olarak gerçekleştirilir.
PETROL PİYASASI KANUNU
Petrol ülkemizde enerji kullanımının %30-40’ını oluşturmaktadır. Yurt içi kaynaklı veya yurt dışından alınan petrolün doğrudan yahut işlenerek güvenli ve rekabet ortamından kullanıma sunulmasına ilişkin piyasa faaliyetlerinin düzenlemek amacıyla Petrol Piyasası Kanunu yürürlüğe girmiştir.
Petrol piyasasına ilişkin işleme, üretim, depolama, iletim ve serbest kullanma, tesis kurulması, işletilmesi, akaryakıt dağıtımı, taşıması ve bayilik gibi faaliyetlerin yapılması için diğer enerji kollarındaki faaliyetlerde olduğu gibi kurumdan lisans alınması gerekmektedir. Lisan başvuruları EPDK tarafından değerlendirilerek 60 gün içinde karara bağlanır.
Petrol Piyasası Kanunu’nda öngörülen dört tür lisans vardır.
Rafinerici: Lisansına dayanarak rafinaj faaliyeti gerçekleştiren şirkettir. Petrol ve akaryakıt ithal edebilir, İşleme, depolama, boru hatları, taşıma, akaryakıt dağıtımı faaliyetlerinde bulunabilir.
Dağıtım: Dağıtıcı lisansı bulunan şirketler kendi mülkiyetlerindeki veya anlaştığı bayilerin dışındaki bayilere dağıtım yapamaz. Dağıtıcı şirketler yıllık pazarlama projeksiyonları yaparak bunları kuruma sunarlar. Bir dağıtıcı şirketin kendi istasyonlarında yaptığı satış yurt içi toplam Pazar payının yüzde on beşinden fazla olamaz. Yurt içi toplam pazar payı ise yurt içi toplam Pazar payının yüzde kırk beşini geçemez.
Bayi: Bayiler dağıtıcı şirketle arasında tek elden satış sözleşmesi yaparak bayilik faaliyetinde bulunurlar. Bayisi olduğu dağıtım şirketlerinden başka bir şirketten akaryakıt ikmal edemezler. Bayilik lisanslarını EPDK düzenler.
Petrol Piyasasında Fiyatların Belirlenmesi: Petrol alım satımında fiyatlar dünyadaki serbest piyasaya göre belirlenir. Yerli ham petrol için teslim yerindeki en yakın rafinede uygulanan piyasa fiyatı kabul edilir. Rafinericiler tarafından yapılacak fiyat tekliflerinde petrol birimi olarak varil, para birimi olarak ABD doları kullanılır. Rafinericiler ham petrol üreticilerinin fiyat tekliflerini değerlendirip on beş gün içinde karar verirler. Fiyat uyuşmazlıklarını EPDK otuz iş günü içinde çözer. EPDK kararı tarafları bağlar.
SIVILAŞTIRILMIŞ PETROL GAZLARI (LPG) PİYASASI KANUNU
Kanunun amacı yaygın bir şekilde kullanılan LPG’nin güvenli, ekonomik olarak rekabet içerisinde kullanıma arzına dair piyasa ilişkilerini düzenlemektir. Kanun piyasa faaliyetlerini düzenleme, denetleme, yönlendirme ve gözetim faaliyetlerini yürütülmesine ilişkin kurallar içermektedir.
Lisans: LPG’nin taşınması, dağıtımı, üretilmesi, depolanması, LPG tüpü imalatı, dolumu, muayenesi ve bu faaliyetleri gerçekleştirecek tesislerin kurulması ve işletilmesi faaliyetlerinde bulunmak isteyen şirketlerin kurumdan lisans alması gerekir.
Dağıtım Faaliyeti: Dağıtım faaliyeti yalnızca lisans sahibi şirketler tarafından gerçekleştirilebilir. Otogaz istasyonlarına LPG ikmali yapar ve LPG ikmali yaptığı otogaz istasyonlarını denetleyerek hazırladığı raporu kuruma sunar.
YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARININ ELEKTRİK ENERJİSİ ÜRETİMİ AMAÇLI KULLANIMINA İLİŞKİN KANUN
Yenilenemez enerji kaynaklarının kullanımına ilişkin düzenlemeler dışında yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına ilişkin olarak yenilenemez enerji kaynaklarının kullanımının yaygınlaştırılması, kaynakların ekonomik ve güvenilir bir şekilde ekonomiye katılmasının sağlanması, sera gazı emisyonlarının azaltılması gibi çevresel faktörlerin de etkisiyle çevrenin korunması, ekonomik kalkınma ve enerjide dışa bağımlılığın azaltılması amacıyla ilgili kanun düzenlenmiştir.
Söz konusu kanun ile yenilenebilir enerji kaynağı sağlayan alanların korunması, bu kaynaklardan elde edilen enerjinin kullanılması ve belgelenmesine dair usul ve esaslar düzenlenmiştir.
Kaynak Alanlarının Belirlenmesi: Bakanlık Hazine taşınmazları ile özel mülkiyete konu taşınmazlarda ilgili kurum ve kuruluşların görüşünü alarak yer seçimi yapar ve böylelikle yenilenebilir enerji kaynak alanları oluşturur. Bu husus tapu kütüğüne şerh edilir. Bu alanlardan sağlanan verimi engelleyecek şekilde bu alanlarda imar planı düzenlenemez.
YEK Belgesi: Yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektrik enerjisinin iç ve dış piyasalarda satılmasında kaynak türünün belirlenmesi ve takibi amacıyla üretim lisansına sahip kişiye EPDK tarafından YEK belgesi(yenilenebilir enerji kaynak belgesi) verilir. YEK Belgesi ile ilgili usul ve esaslar yönetmelikle düzenlenir.
Lisanssız Elektrik Üretim Faaliyeti: Kendi elektrik ihtiyacını karşılamak için yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji üreten gerçek veya tüzel kişiler tükettikleri enerjiden fazla elektrik üretmeleri durumunda bu elektrik enerjisini iletim ve dağıtım sistemine vererek on yıl süreyle bu imkândan faydalanabilirler. Bu kapsamda elektrik enerjisinin ilgili dağıtım ve tedarik şirketlerince satın alınması zorunludur. İlgili şirketlerin bu madde gereğince satın aldıkları elektrik enerjisi, ilgili görevli tedarik şirketi tarafından YEK Destekleme Mekanizması kapsamında üretilmiş ve sisteme verilmiş kabul edilir.
