Cezai şart, sözleşmelerde belirtilen borcun hiç ya da gereği gibi ifa edilmemesi yahut geç ifa edilmesi sebebiyle borçludan talep edilebilecek bedeldir. Türk Borçlar Kanunu’nda düzenlenen cezai şarta ilişkin 4857 sayılı İş Kanunu’nda özel olarak düzenleme bulunmamaktadır. Bu kapsamda Türk Borçlar Kanunu hükümleri iş hukuku ilkeleriyle birlikte değerlendirilerek iş sözleşmelerine cezai şart hükmü uygulanabilmektedir.
İş Sözleşmelerinde Cezai Şartın Geçerliliği
İş Kanunu kapsamında düzenlenmediğinden dolayı iş sözleşmelerinde uygulanacak olan cezai şartın koşulları uygulama ve Yargıtay içtihatlarıyla birlikte belirlenmektedir. Yargıtay içtihatlarına bakıldığında iş sözleşmelerinde cezai şartın geçerli olabilmesi için; karşılıklı olması ve haklı sebebin olmaması gerekmektedir.
İşçiye işveren tarafından cezai şart dayatılmaması ve işçinin korunması ilkesi kapsamında iş sözleşmelerine konulacak cezai koşulun karşılıklı ve orantılı olması aranmaktadır. Cezai şartın yalnızca işçi aleyhine olarak yahut işveren lehine olarak düzenlenmesi halinde bu düzenleme geçersiz olacak ve işçi açısından bağlayıcı olmayacaktır. Ancak işçi lehine olacak şekilde konulmuş olan cezai şart hükmü her iki tarafı da bağlayacaktır.
Belirli Süreli İş Sözleşmesinde Cezai Şart
Belirli süreli iş sözleşmesi, adından da anlaşılacağı üzere, iş sözleşmesinin ölçülebilir bir süreye bağlanması halinde ortaya çıkar. Peki iş sözleşmesinin belirli süreli olması durumunda cezai şart maddesi eklenebilir mi? Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 07.01.2019 tarihli kararıyla bu sorunun cevabını da kesin bir şekilde ortaya koymuştur. Buna göre iş sözleşmesi belirli süreli olsa dahi cezai şartın getirilmesi olağandır. Önemli olan getirilen cezai şartın karşılıklılık esasına uygun olmasıdır.
Belirsiz Süreli İş Sözleşmelerinde Cezai Şart
Cezai şart sözleşmenin süresinden önce feshedilmesi koşuluna bağlı tutulursa, belirsiz süreli sözleşmeler için getirilmesi mümkün değildir. Zira belirsiz süreli iş sözleşmelerinde, öngörülmüş bir sonlanma tarihi bulunmamaktadır. Belirsiz süreli sözleşmelerde genellikle işçiye verilen eğitim karşılığı cezai şart olarak koyulmaktadır. Uygulamada işveren işçinin verimini ve bilgisini artırmak amacıyla işçiye ücret karşılığı eğitim aldırmakta ve eğitimin karşılığı olarak da erken fesih durumunda cezai şart belirlemektedir.
Eğitim Karşılığı Cezai Şart
İş sözleşmelerinde, işverenler çalışanlardan daha fazla verim alabilmek maksadıyla işçileri için eğitim olanakları sunmaktadır. Eğitimler çoğunlukla iş akdine dayalı hizmet fiili başlamadan önce verilmektedir. Verilecek eğitimler kısa süreli olabileceği gibi uzun süreli ciddi finansal kaynak gerektiren eğitim süreci şeklinde de olabilir. Ancak işçilerin eğitimden sonra iş akdini sonlandırma kaygısı işverenler için önemli bir problem olmaktadır. Bu durumu önlemek amacıyla, verilen eğitimin karşılığı olarak cezai şart uygulaması iş akdine eklenmektedir.
Eğitim karşılığı cezai şart yalnızca işçi aleyhine getirilmiş olmasına rağmen tamamen yasaldır. Zira burada işveren eğitim vererek işçi karşısında herhangi bir yükümlülük altına girmediğinden, işveren aleyhine cezai şart eklenmesi de beklenemez.
Fahiş Cezai Şart Belirlenmesi
Taraflar anlaşma kapsamında iş sözleşmesine cezai şart hükmü koyabileceklerdir. Cezai şart hükmünün geçerliliği karşılıklı uygulanacak olmasının yanında ceza miktarının aynı zamanda ölçülülük esasına göre belirlenmiş olmasına bağlıdır. Sözleşme kapsamında cezai şart belirlenirken işverenin işçinin menfaatini engelleyecek nitelikte fahiş miktarda bir ceza miktarı dayatabilmektedir. İşçinin korunması ilkesi ve ölçülülük kapsamında bu fahiş cezai şart miktarı hakim tarafından indirilebilecektir.
