Ceza Hukukunda Hata Halleri

Hata (yanılma) hali olarak da bilinen ve failin zihninde canlandırdığı durum ile gerçek durum arasındaki tutarsızlık sonucu meydana gelen bir haldir. Kanunda failin eyleminde hata (yanılma) hali olmasında failin cezası azaltılacak ya da kaldırılacaktır.

Suçun Maddi Unsurlarında Hata

Türk Ceza Kanunu m. 30/1’e göre, “Fiilin icrası sırasında suçun kanuni tanımındaki maddi unsurları bilmeyen bir kimse, kasten hareket etmiş olmaz. Bu hata dolayısıyla taksirli sorumluluk hali saklıdır.” 

Hatanın söz konusu suç, taksirli halinin de düzenlendiği bir suç ise, failin yalnızca kasti sorumluluğu söz konusu olmaz. Ancak taksirli sorumluluk hali devam eder. Örneğin reşit olmayanla cinsel ilişkiye giren kişi, cinsel ilişkiyi girdiği kişinin reşit olduğunu düşünerek bu fiili işlediyse suçun maddi unsurlarında hataya düşmüş kabul edilir.

Suçun Nitelikli Unsurlarında Hata

Maddenin ikinci fıkrasında bir suçun cezasını ağırlaştıran veya hafifleten nedenlerinin somut olayda meydana geldiği konusundaki yanılma hali düzenlenmiştir. Buna göre fail, böyle bir hata içerisinde suçu işlemişse bu hatasından yararlanacaktır. Fıkrada daha ağır veya daha hafif ceza ayrımı yapıldığından bu hata tipi hafifletici sebeplerde hata ve ağırlaştırıcı sebeplerde hata olarak iki grupta incelenmektedir.

Hafifletici Sebeplerde Hata

Hafifletici bir neden olmadığı halde var olduğu veya hafifletici bir nedenin varlığına rağmen olmadığı düşüncesiyle hareket edilmiş olması halinde hafifletici sebeplerde hata hali ortaya çıkar. Fail bu iki durumda da hatasından faydalanır. Örneğin, imitasyon olduğu düşünülerek çalınan bir yüzüğün esasında pırlanta olması veya pırlanta yüzük olduğu düşünülerek çalınan yüzüğün esasında imitasyon olması hallerinde fail hatasından yararlanarak TCK m. 145’de yer alan “malın değerinin az olması” düzenlemesiyle cezada indirim alabileceği gibi hiç ceza dahi almayabilir.

Ağırlaştırıcı Sebeplerde Hata

İşlenen suçta ağırlaştırıcı nitelikli halin varlığına rağmen failin bunu bilmemesi veya işlenen suçta nitelikli hal bulunmamasına rağmen failin var zannederek bunu göze alması hallerinde ağırlaştırıcı sebeplerde hata hali ortaya çıkmaktadır. Fail bu iki halde de hatasından yararlanır. Örneğin; kendisini aldatan eşini vurmak isterken başkasını öldüren kişi için TCK m. 81/1’de yer alan ağırlaştırıcı nitelikli hal uygulanmaz.

Kusurluluğu Etkileyen Hata

Kusurluluğu etkileyen nedenler, kusurluluğu ortadan kaldıran veya azaltan nedenler olmak üzere ikiye ayrılır. Bu husus TCK m. 30/3’te şu şekilde düzenlenmiştir; “Ceza sorumluluğunu kaldıran veya azaltan nedenlere ait koşulların gerçekleştiği hususunda kaçınılmaz bir hataya düşen kişi, bu hatasından yararlanır.”

Kişi burada daha önce anlatılan haksız tahrik, hukuka aykırı ama bağlayıcı emrin yerine getirilmesi gibi kusurluluğu etkileyen nedenlerde hata düşebilir. Örneğin A, B’nin C’ye attığı taşı kendisine attığını düşünerek B’ye küfür ederse burada haksız tahrik hükümlerinde hataya düştüğü kabul edilir.

Kusurluluğu ortadan kaldıran veya azaltan nedenlerde hatanın kaçınılabilir olması durumunda fail cezalandırılır, ancak cezasında alt sınıra kadar indirim yapılabilir.

Ceza Hukukunda Şahısta Hata ve Hedefte Sapma

Hata kavramı bakımından uygulamada sorun yaşanan “şahısta hata” ve “hedefte sapma” hallerini de açıklamakta yarar var:

1. Şahısta Hata: Ceza hukukunda hata kavramını düzenleyen 5237 sayılı TCK’nın 30. madde gerekçesi, “sahısta hata” halinin TCK m.30 birinci fıkra ve ikinci fıkra bağlamında değerlendirilmesi gerektiğini ifade ederek ayrı bir düzenleme yoluna gitmemiştir. Yani, şahısta hata hali, suçun temel şeklinin maddi unsurları veya nitelikli hallerinin hangisiyle bağlantılı ise TCK’nın 30. maddesinin birinci veya ikinci fıkrası uygulanır. Örneğin, hırsız zannederek camdan giren kardeşini öldüren fail, TCK m.30/2 kapsamında suçun nitelikli hali olan kardeşe karşı işlenen öldürme suçundan değil, basit insan öldürme suçundan cezalandırılacaktır.

2. Hedefte Sapma: Hedefte sapma, 5237 sayılı TCK’da bir “hata hali” olarak kabul edilmemiştir. Hedefte sapma halinde hata hükümleri uygulanmaz. Somut bir olayda hedefte sapma meydana gelmişse, suçların içtimaı hükümleri değerlendirilerek karar verilecektir. Örneğin, A kişisine öldürme kastıyla ateş edilmesine rağmen A’nın eğilmesi nedeniyle kurşunun B kişisine isabet etmesi sonucu ölüm meydan gelirse; fail, A kişisine karşı kasten öldürmeye teşebbüs, B kişisine karşı da kasten öldürme suçu çerçevesinde ayrı ayrı cezalandırılır.